چمران

۳۱ خرداد ماه مصادف با سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران را گرامی می داریم. 

خوشا پر کشیدن، پرستو شدن ...
مروری بر زندگی و تلاش‌های علمی شهید دکتر چمران، سردار بی‌ادعای جبهه‌های علم و جهاد 

«ای خدای بزرگ، ترا شکر می‌کنم که مرا بنده حق کردی، وسوسه مصلحت را از دلم پاک نمودی و در گرداب ناملایمات و مشکلات به راه راست هدایتم کردی و در این امتحان سخت، مرا سربلند و روسفید کردی و از سنگلاخ سردرگم محاسبات مصلحت‌طلبی، نجاتم دادی و دلم را به نور عشق و ایمان روشن کردی و حیات و مماتم را با حق عجین نمودی؛‌ زیرا ارزش من در این بود که در چنین شرایط سختی از حق دفاع کنم و همه وجود خود را در این راه فدا نمایم، چون اگر می‌خواستم برمبنای تجارت و مصلحت عمل کنم، با دیگران تفاوتی نداشتم».

                                                                            شهید دکتر مصطفی چمران 

31 خرداد ماه، مصادف است با سالگرد شهادت سردار بی‌ادعای جبهه‌های علم و جهاد، دکترمصطفی چمران، دانشمندی که با رها کردن تمامی امتیازات و امکانات علمی و اجتماعی زندگی در غرب، روانه جبهه‌های نبرد ضد استبدادی و ضد استیلایی امت اسلامی شد.

مردی که سالها تلاش و مجاهدت علمی، اجتماعی و سیاسی او کتابی قطور از ایمان و پایداری و عشق به آرمانهای متعالی است.  

فرازهایی از زندگی و تلاش‌های علمی وی: 

دکتر مصطفی چمران، در سال 1311 در محله‌ «سرپولک» در حوالی بازار تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه‌ی «انتصاریه»، نزدیک پامنار و دوران متوسطه را در دبیرستانهای «دارالفنون» و «البرز» پشت سر گذاشت.

وی، تحصیلات خود را در دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران ادامه داد و در سال 1336 به عنوان شاگرد ممتاز در رشته‌ی مهندسی الکترونیک فارغ‌التحصیل شد و یک‌سال نیز به تدریس در این دانشکده پرداخت.

چمران در سال 1337 با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان ممتاز، عازم آمریکا شد و مدرک فوق لیسانس خود را از دانشگاه «تگزاس» دریافت کرد. سپس به دانشگاه کالیفرنیا در«برکلی» رفت و پس از انجام تحقیقات گسترده علمی در جمع معروفترین دانشمندان جهان، مدرک دکتری خود را در رشته‌ الکترونیک و فیزیک و پلاسما (گرایش مهندسی گداخت هسته‌ای) با درجه ممتاز علمی دریافت کرد.

موضوع رساله دکتر چمران، بحث فیزیک پلاسما و مگنترونها بود که در آن زمان، جدیدترین دانش روز در غرب شناخته می‌شد که پس از جنگ جهانی دوم مدت‌ها راکد مانده بود.

تحقیقات چمران که در قالب رساله دکترای وی با عنوان «باریکه الکترون در مگنترون با کاتد سرد» ارائه شد، جهش مهمی در این رشته پدید آورد و او را در زمره‌ی معتبرترین و پیشتازترین دانشمندان روز دنیا قرار داد.

مروری بر رساله دکتری شهید چمران

موضوع رساله دکتر چمران «باریکه الکترون در مگنترون با کاتد سرد» بود.

مگنترون یک لامپ الکتریکی است که نخستین بار در سال 1921 مورد توجه قرار گرفت. اولین مگنترون یک دو‌قطبی استوانه‌ای بود که در میدان مغناطیسی طولی قرار گرفته بود. کاتد آن رشته نازک داغ و آند آن استوانه‌ای بود. الکترون‌هایی که از سطح کاتد جدا می‌شوند به طرف آند حرکت می‌کنند، ولی در اثر میدان مغناطیسی جهت حرکت آن‌ها تغییر می‌کند و می‌توانند به طرف کاتد برگردند.

با افزایش میدان مغناطیسی الکترون‌ها می‌توانند به آند برخورد کنند و جریان الکتریکی بزرگی ایجاد کنند که به این پدیده،«مگنترون» اطلاق می‌شود.

در طول جنگ جهانی دوم با توجه به توسعه صنایع ارتباطات و رادار، مطالعات فراوانی درباره مگنترون انجام شد، ولی عمده این بررسی‌ها، پدیده‌گرا بودند و مطالعات بنیادی چندانی درمورد فیزیک پیچیده مگنترون صورت نگرفت.

با پایان جنگ جهانی، پژوهش‌های بنیادی نیز در دستور کار مراکز تحقیقاتی قرار گرفتند که بخش عمده فعالیت‌ها در آزمایشگاه الکترونیک دانشگاه کالیفرنیا و بر مطالعه مگنترون معکوس با کاتد سرد معطوف شده بود. تحقیقات رساله شهید چمران نیز در همین راستا بوده است.

در بخشی از مقدمه پایان‌نامه چند صد صفحه‌ای دکتر چمران، آمده است: « تئوری مگنترون در سال 1921 با استفاده از رابطه هال پایه‌گذاری شد. از آن زمان نقض رابطه قطع هال (Hull's Cut Off Relation) به خوبی جا افتاده است.

در سال 1940 اولین مگنترون بریتانیایی 10 سانتیمتری پالسی با توان بالا و با استفاده از یک ورودی با پیک توان چند صد کیلو وات ساخته شد. موفقیت محققان در زمینه مگنترون‌ها، آن‌ها را به انواع مختلف لامپ‌های میدان متقاطع مانند تقویت کننده‌های میدان متقاطع خطی، دستگاه‌های پلاسمای گردان و بعضی از انواع مختلف محصور سازی مغناطیسی پلاسما رهنمون شد. از آن پس تقویت کننده‌های میدان متقاطع مانند پلاتن نوترون‌ها به رقیبی جدی برای کلایسترون و لامپ‌های ارسال امواج معمولی تبدیل شدند.

بعد از جنگ جهانی دوم بیشتر مشکلات تکنولوژیکی باقی مانده مگنترون هم برطرف شد و این لامپ‌ها سال‌ها به صورت انبوه تولید شد. با این حال بیشتر طراحی و ساخت مگنترون به صورت آزمایشگاهی انجام شده بود و تئوری مگنترون و درک فیزیکی عملکرد آن هنوز رضایت‌بخش نبود.

در سال‌های اخیر مقالات زیادی در باب درک فیزیک مگنترون و نتایج آزمایش‌هایی مهم در زمینه مطالعه‌ی پارامترهای مهم داخلی مگنترون منتشر شده است.»

دکتر چمران در بخش دیگری از پایان‌نامه خود با اشاره به اینکه تحقیقات دکتری وی در ادامه مطالعات عملی هارتمن و هواگ در آزمایشگاه تحقیقات الکترونیک دانشگاه کالیفرنیا انجام شده، آورده است: « ر این رساله بیشتر بر مگنترون ایستا با آند هموار تأکید شده است. بررسی مگنترون با آند هموار چه از لحاظ نظری و چه از لحاظ آزمایشگاهی مسأله‌ی ساده‌ای نیست، به علاوه به دلیل مزایای زیاد کاتد سرد نسبت به کاتد گرم از این گونه کاتد استفاده شده است. در کاتدهای سرد انتشار ثانویه‌ی منبع اصلی، الکترون است. پس سطح کاتد سرد پخش کننده‌ می‌تواند خیلی بزرگ‌تر از سطح کاتد معمولی گرم شده باشد. همچنین ساخت کاتد سرد گران نیست و کار کردن با آن ساده است و می‌تواند در درازمدت به کار گرفته شود.»

در رساله‌ دکتری شهید چمران نوسان پلاسما و پدیده‌های پخش بار فضایی از لحاظ نظری و اثر شکل آند بر مدهای نوسانی و نقاط ضعف و قدرت آن‌ها از لحاظ عملی مورد بررسی قرار گرفته است.

مطالعه‌ ساختارهای رادیو فرکانس برای تولید باریکه‌های الکترونی توان بالا و بررسی آندهای مربوط به آن‌ها از دیگر بخش‌های این رساله بوده است.

چمران به موازات انجام تلاش‌های علمی و موفقیت‌های برجسته تحصیلی، حضور موثری در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی داشت.

وی، از نوجوانی در محافل اسلامی نظیر درس تفسیر مرحوم طالقانی در مسجد هدایت حضور داشت و از اولین اعضای انجمن اسلامی دانجشویان دانشگاه تهران بود.

دکتر چمران که از عناصر پرتلاش در پاسداری از نهضت ملی ایران در کشمکش‌های مرگ و حیات مبارزات ملی شدن صنعت نفت بود، پس از کودتای ننگین 28 مرداد به نهضت مقاومت ملی ایران پیوست و در عرصه‌های سرنوشت‌ساز جنبش دانشجویی نظیر واقعه 16 آذر حضوری ملموس داشت.

چمران در آمریکا نیز با وجود مشکلات فراوان تحصیلی و دوری از کشور، نه تنها از مبارزات سیاسی خود دست برنداشت بلکه حتی پایه‌گذار بسیاری از سازمان‌ها و انجمن‌های انقلابی نظیر انجمن ایرانی دانشجویان ایرانی، انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در آمریکا، انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان در آمریکا بود.

دکتر چمران پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی، در یکی از مراکز تحقیقاتی مرتبط با «ناسا» به نام «آزمایشگاه بل» که در زمینه قمرهای مصنوعی، موشک‌های هدایت شونده و رادارهای سه بعدی فعالیت داشت، مشغول به کار شد و با وجود این‌که چندین دانشگاه از او برای تدریس حتی با درجه کامل استادی دعوت کرده بودند، فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی را برآنها ترجیح داد.

دکتر چمران که به واسطه مبارزات سیاسی خود، تحت فشارهای شدید رژیم قرار داشت و بورسیه تحصیلی و حقوق دانشکده‌ی فنی او از سال‌های قبل قطع شده بود، سرانجام در انتخابی سرنوشت‌ساز، موقعیت و شرایط ممتاز علمی و اجتماعی خود را که حتی مورد غبطه بسیاری از دانشمندان آمریکایی بود، برای مبارزه با رژیم شاه رها کرد و راهی مصر شد.

وی که پس از سال 1342 و در زمان جمال عبدالناصر به مصر رفته بود، مدت دو سال دوره آموزشی جنگ‌های چریکی را طی کرد و سپس در سال 1345 به لبنان رفت و به کمک امام موسی صدر و شیعیان لبنان شتافت و «جنبش محرومان» و سپس سازمان «امل» را پایه‌گذاری کرد.

چمران اگرچه در سال‌های طولانی و دشوار مبارزه، مجالی برای پی‌گیری تحقیقات تخصصی خود نداشت؛ ولی مطالعه‌ی علمی را ادامه داد و از انگیزه‌ها و استعداد وافر خود در مقاطع مختلف ازجمله در تجدید حیات علمی مدرسه‌ی صنعتی «جبل عامل» در لبنان استفاده کرد.

دکتر چمران، 10 روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بعد از 21 سال هجرت به ایران بازگشت و تجربیات انقلابی و علمی خود را در خدمت کشور گذاشت و همه‌ تلاش خود را صرف تربیت نخستین گروه‌های پاسداران انقلاب در سعد‌آباد کرد و به عنوان معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب، با فداکاری و شجاعتی مثال زدنی به خنثی کردن توطئه‌های ضدانقلاب و ساماندهی اوضاع آشفته کردستان پرداخت و حماسه فراموش ناشدنی مقاومت «پاوه» را خلق کرد.

پس از جریان پاوه که به جلوگیری از سقوط حتمی این شهر منجر شد، امام خمینی (ره)، دکتر چمران را به وزارت دفاع منصوب کرد که وی در این پست نیز اقدامات بنیادی وسیعی برای تحول ارتش و ساماندهی نیروهای دفاعی کشور انجام داد.

دکتر مصطفی چمران، در نخستین دوره‌ی انتخابات مجلس شورای اسلامی از سوی مردم تهران به نمایندگی برگزیده شد، ولی با شروع جنگ مجلس را ترک کرد و به عنوان نماینده امام (ره) در شورای عالی دفاع رهسپار جبهه‌های جنگ شد.

چمران، در صحنه نبرد نیز با اتکا به دانش و نبوغ سرشار خود، اختراعات ساده متعددی را به نمایش گذاشت که بی‌تردید نقش مهمی در دفع حملات دشمن، به‌ویژه در منطقه اهواز داشت. پنج شاخه‌هایی موسوم به «خورشیدی» که مانع عبور تانک می‌شد، کانال‌های دفاعی یا پمپ‌های آبی که آب را زیر پای دشمن می‌ریخت، خودروی شنی‌دار، موشک زیرآبی شش متری، زیردریایی هجومی کوچک، پل سریع النصب چریکی و طرح ساخت خمپاره‌ی 60، نمونه‌هایی از ابتکارات دکتر چمران از لحاظ دفاعی می‌باشد.

علاوه براین، وی با راه‌اندازی مرکز تحقیقات نظامی و واحدهای مهندسی رزمی که باهمکاری جمعی از استادان و دانشجویان دانشگاه انجام شد، پایه‌گذار تحقیقات علمی صنعتی در وزارت دفاع بود که تاثیرات سرنوشت‌ساز این حرکت در طول سالهای دفاع مقدس و پس از آن به خوبی نمود یافت.

سردار بی‌ادعای جبهه‌های علم و جهاد که سال‌ها شاهد شهادت یاران و شاگردان خود بود و خود در اشتیاق شهادت می‌سوخت، سرانجام در 31 خرداد ماه 1360 در منطقه‌ی «دهلاویه»، هدف خمپاره دشمن قرار گرفت و فصل دیگری از حیات آگاهی بخش و انسان ساز خود را در تاریخ پرافتخار ایران آغاز کرد.  

نقل از سایت ایسنا